BİTKİLERDE EŞEYLİ ÜREME

Çiçekli bitkilerde üreme olayı. Bitkilerde polen ve yumurta oluşumu. Bitkilerde tozlaşma ve döllenme olayları. Polen tüpü, endosperm , tohum ve meyve oluşumunun aşamaları. Konu anlatımı.

Bitkilerde üreme, çiçekleri vasıtasıyla olur. Bir çiçek erkek ve dişi organlara sahiptir. Erkek organda üretilen üreme hücrelerine polen denir. Polenler rüzgar vasıtasıyla çiçekteki dişi organcığa taşınır. Bir tam çiçek, kendi kendini dölleyebilme kapasitesine sahiptir. Ancak doğal ortamda genel olarak çiçekler kendi kendilerini döllemezler. Polenler, rüzgarlar ve böcekler vasıtasıyla aynı ağacın farklı çiçeklerine ve farklı ama aynı tür ağaçların çiçeklerine taşınırlar. Böylece bitkilerde de kalıtsal çeşitlilik sağlanmış olur. Polenler taşındıkları çiçeklerde dişi organcık ile birleşirler ve birlikte tohumu meydana getirirler. Meydana gelen tohum farklı ağaçlardan gelmiş genetik özellikler taşımaktadır.

Dişi Üreme Hücresinin Oluşması

Dişi üreme hücresinde bulunan tohum taslağında makrospor ana hücreleri (veya megaspor ana hücresi) adı verilen dişi üreme hücreleri bulunur. 2n kromozoma sahip (diploit) hücreler, mayoz bölünme geçirerek 4 adet n kromozomlu (haploit)hücre oluşturur. Bu dört hücreden üç tanesi eriyerek kaybolur, bir tanesi kalır. Kalan bu hücre megaspor olarak adlandırılır.

Bu n kromozomlu hücre mitoz bölünme geçirerek iki hücreye bölünür. Bu hücreler tohum taslağında zıt kutuplara çekilirler ve her biri ikişer kez bölünerek toplam sekiz hücre oluştururlar. Bu hücrelerden 4 tanesi mikropil adı verilen tohum taslağının dışa açılan bölümü tarafında yer alırken, 4 tanesi bu dört hücrenin karşısında yer almaktadır. 

Embriyo kesesindeki 4’lü hücrelerden birer çekirdek orta kısma doğru ilerler ve burada birleşerek 2n kromozomlu (diploit) çekirdeği meydana getirirler. Oluşan bu çekirdeğe "embriyo kesesi sekonder diploit çekirdeği" adı verilir. Bu çekirdek ayrıca "polar çekirdek" olarak da adlandırılmaktadır.

Dörtlü hücrelerden geriye kalan üçer çekirdek birer zarla çevrilir ve üç ayrı hücre haline gelirler. Üçlü hücrelerden mikropil tarafında bulunan hücrelerden ortada olanı yumurta hücresidir. Yumurta hücresinin yan taraflarında bulunan birer hücreye sinerjit çekirdekler adı verilir. Mikropilin karşısındaki üç hücre antipot çekirdekler adını alır.

Sonuçta; polar çekirdek, yumurta hücresi, sinerjit hücreler ve antipod hücrelerden meydana gelen yapıya embriyo kesesi adı verilir. 

Erkek Üreme Hücrelerinin Oluşumu

Erkek üreme organının başçık kısmında çok sayıda polen keseleri bulunur. Bu polen keseleri içerisinde çok sayıda 2n kromozomlu mikrospor ana hücreleri bulunur. Bu hücreler mayoz bölünme sonucu 4 adet mikrospor hücresi oluşturur. 

Oluşan n kromozomlu mikrosporlar mitoz bölünme geçirirler ve çekirdek sayılarını ikiye çıkarırlar, bu iki çekirdekli üreme hücrelerine polen adı verilir. Bu iki çekirdekten birisi polen tüpünün oluşmasını sağlarken, diğeri döllenme olayını gerçekleştirir. Bu çekirdeklerin herbiri n kromozomludur. Döllenme olayını gerçekleştiren çekirdeğe generatif çekirdek, polen tüpünün oluşmasını sağlayan çekirdeğe vejetatif çekirdek adı verilir.

Oluşan polenlerin yapısı bitki türüne göre şekil ve renk bakımından farklılıklar gösterir. Bu polenler aynı zamanda rüzgarla veya böceklerle tozlaşmaya göre de özelleşmiş şekillere sahiptirler.

Tozlaşma

Çiçekli bitkilerde erkek ve dişi organların birleşmesine tozlaşma adı verilmektedir. Tozlaşma, çapraz tozlaşma ve kendi kendine tozlaşma şeklinde iki biçimde gerçekleşir.

Çapraz Tozlaşma: Bir çiçeğin aynı türden başka bir çiçekle tozlaşma olayıdır. Bu tozlaşma sonucunda yeni gen kombinasyonları ortaya çıkar, genetik çeşitlilik artırılmış olur. Bu tozlaşmanın başka bir yararı, oluşan yeni bitki çevresel değişikliklere karşı daha dirençli olur ve ortama daha iyi uyum sağlayabilir.

Kendi Kendine Tozlaşma: Bir çiçekte bulunan erkek üreme hücresi (polen) nin aynı çiçekte bulunan dişi üreme hücresi (gamet) ile birleşmesi olayına kendi kendine tozlaşma adı verilir. Kendi kendine tozlaşma olayında kalıtsal çeşitlilik sağlanamaz ya da çok sınırlı olur. Bu tozlaşma biçiminin gerçekleşebilmesi için erkek ve dişi üreme hücrelerinin aynı anda olgunlaşması gerekir.

Bitkilerde tozlaşma olayını çiçekler sağlamaktadır. Çiçeklerde; erkek organ, dişi organ, yapraklar bulunur. Yapraklar güzel görünümü ve yaydığı koku ile böcekleri kendisine çeker. Bu olay tozlaşmaya yardımcı olur. Yaprakların bir görevi de içindeki organları korumaktır.

Döllenme

Dişi organın tepeciğinde yapışkan bir sıvı salgılanmaktadır. Buraya taşınan polenler dişi organın tepeciğine yapışır, böylece döllenme olayı başlar.

Döllenme olayında polen, dişi organın tepeciğinde çimlenir, polenin yapısında yer alan vejetatif çekirdek dişi organın tepecik kısmından aşağıya inerek polen tüpünü oluşturur. Polen tüpü, yumurtalık taslağındaki mikropil açıklığından embriyo kesesine ulaşır. Polendeki diğer hücre olan generatif hücre, bu borudan aşağıya doğru iner ve embriyo kesesine ulaşır. Generatif hücre polen tüpünden geçerken mitoz bölünme geçirerek iki hücreye ayrılır. Bu hücrelerin her biri yine n kromozomludur.

Polen hücreleri embriyo kesesine ulaşınca polen tüpü eriyerek kaybolur.

Polen tüpünde ikiye ayrılan generatif hücreden birisi yumurta hücresi ile birleşerek 2n kromozomlu zigotu meydana getirir. Diğer hücre polar çekirdekle birleşerek 3n kromozomlu (triploid) hücreyi meydana getirir. Bu hücre mitoz bölünmeler geçirerek embriyo kesesinde besin dokusunu meydana getirir.

Döllenen yumurta hücresi zigotu meydana getirir. Zigot 2n kromozomlu (diploit) dur. Zigot, mitoz bölünmelerle embriyoyu oluşturur.

Burada, polendeki generatif çekirdeğin mitozla ikiye ayrılması ve birisinin polar (sekonder diploit ) çekirdek ile birleşmesi, diğerinin yumurta hücresi ile birleşmesi olayına "çift döllenme" adı verilmektedir.

Tohum Oluşumu

Döllenme ile zigot meydana gelir ve zigot, mitoz bölünmelerle embriyoyu oluşturur. Embriyo, embriyonik kök, embriyonik gövde ve çeneklerden meydana gelmektedir. Tohum oluşumundan sonra embriyo su kaybederek uyku haline geçer.

Triploid besin dokusu yağ, protein ve karbonhidrat depolar. Oluşan bu yapıya endosperm adı verilir.

Tohum taslağında bulunan bazı hücreler farklılaşarak tohumu dış etkilerden koruyan tohum kabuğunu meydana getirir.

Çenek: 

Tohumlu bitkilerde embriyoyu kapatan etli kısımdır. Tohum taslağında bir tane çenek bulunuyorsa bitki tek çenekli, iki tane çenek bulunuyorsa bitki çift çeneklidir. Çenek, endospermden aldığı besini embriyoya aktarır.

Endosperm:

3n kromozomlu hücrelerden meydana gelen bu yapı tohumda bulunur, karbonhidrat, protein ve yağ depolayarak embriyoya besin sağlar. Bazı çift çenekli bitkilerin endospermlerindeki besin çeneklere gönderilir ve tohumun çimlenmesi için gerekli olan besin çeneklerde depo edilir. Bu bitkilerin olgun tohumlarında endosperm bulunmaz. 

Meyve Oluşumu

Döllenme olayından sonra tohum taslağı tohumu meydana getirirken, ovaryum çeperi meyve ve meyve kabuğunu oluşturur. Her meyvede ovaryumdaki tohum taslağının sayısı kadar tohum bulunur. Tohum ve tohumu çevreleyen yapıların tamamı meyveyi meydana getirir.

Meyve, tohumu korur ve yayılmasına yardım eder. Meyve içindeki tohum, meyve sayesinde farklı bölgelere gidebilir ve olumsuz şartlardan yine kendisini çevreleyen meyve sayesinde korunur.

Basit Meyve

Bir çiçeğe ait tek bir yumurtalığın döllenmesi ve gelişmesiyle meydana gelen meyvelere basit meyveler denir. Bu meyveler tek bir yumurtalıktan meydana gelmektedir. Elma, armut, kiraz, portakal, limon basit meyvelerdir.

Küme Meyve

Bir çiçekte birden fazla yumurtalık varsa ve bu yumurtalıklar bir bütün olarak gelişirse oluşan meyveye küme meyve adı verilir. Dut, böğürtlen, çilek, ahududu, incir bu gruptadır.

Bileşik Meyve

Birden fazla çiçek, birtek çiçek sapına bağlı ise ve bu çiçeklerin yumurtaları bir bütün olarak gelişiyorsa oluşan meyve bileşik meyve adını almaktadır. Ananas bu gruba örnektir.

Bitkilerde Üreme Çözümlü Sorular

Çiçeğin Yapısı ve Görevleri

Bitkilerde Çimlenme

SANATSAL BİLGİ

02/10/2019