BÖBREKLERİN YAPISI VE GÖREVLERİ
11. sınıflar biyoloji dersi, boşaltım sistemi konusu. Böbreklerin yapısı ve görevleri. Kandaki zararlı maddelerin süzülmesi. Su ve iyonların böbreklerden geri emilimi.
Böbrekler
İnsanda iki tane böbrek bulunur. Bu böbrekler karşılıklı olarak karın boşluğunun arka kısmında, bel hizasında yer alırlar. Omurganın sağına ve soluna yerleşmişlerdir. Sağ böbrek, sol böbreğe göre 1 – 2 cm daha aşağıda yer alır. Bir böbreğin uzunluğu 10 – 15 cm, ağılığı ise 120 – 200 gramdır. Bir böbrek dış görünüşü itibarıyla fasulye tanesine benzer.
Vücuttaki kan, böbrek atardamarı ile böbreklere gelir ve böbreklerden süzüldükten sonra böbrek toplardamarı ile tekrar vücuda döner.
Böbreklerin Önemi ve Görevleri
Sağlıklı bir insanda 5 – 6 litre kan bulunur. Bu kanın tamamı 5 dakika içinde böbreklerden süzülür. Sağlıklı bir insanda kanın tamamı günde ortalama 300 kez böbreklerden süzülür.
İnsan vücudunda çeşitli dokularda hücrelerin metabolik faaliyetleri sonucunda çeşitli atık maddeler oluşur. Üre, kreatin, bilirubin gibi maddeler kan tarafından bu hücreleri saran doku sıvısı vasıtasıyla alınır ve böbreklere getirilir. Bu maddeler böbreklerde süzülerek idrar kanalına gönderilir. İdrar kanalından idrar kesesine geçen bu maddeler dış idrar yolu ile dışarı atılır.
Böbreklerin zararlı maddeleri vücut dışına atmaktan başka önemli görevleri de vardır. Bunlardan biri kanın ozmotik basıncını ayarlamasıdır.
Kanın tuz dengesi de böbrekler tarafından ayarlanır.
Böbrekler akciğerlerle beraber kan pH sını 7,3 ve 7,4 arasında sabit tutar. Vücutta homeostasinin sağlanmasında büyük rol oynar.
Böbrekler alyuvar yapımının düzenlenmesinde de rol alır. Kemik iliğinde alyuvar yapımını uyaran eritropoietin hormonunun %90 ı böbreklerde üretilir. Böbrek yetmezliği olan kişilerde kan yapımının azalmasına bağlı olarak kansızlık (anemi) hastalığı görülür.
Böbrekler uzun süreli açlık durumunda aminoasit ve yağ asitleri (gliserol) den glikoz sentezlerler.
Bir böbrek üç temel kısımdan meydana gelir.
1- Kabuk Bölgesi (korteks)
Böbreğin en dış kısmını oluşturur. Bu bölümde çok sayıda nefron bulunur. Nefronlar, böbreğin fonksiyonel birimleridir, idrar nefronlar tarafından oluşturulur.
Bir nefron; glomerulus, bowman kapsülü, proksimal tüp, henle kulpu, distal tüp ve toplayıcı kanallardan meydana gelir.
Glomerulus, proksimal tüp ve distal tüp böbreğin kabuk bölgesinde, toplayıcı kanallar ve henle kulpunun bir bölümü böbreğin öz bölgesinde bulunur.
2- Öz Bölgesi (Medulla)
Kabukla havuzcuk arasında yer alır. Burada idrarın havuzcuğa taşınmasında rol alan kanalları oluşturur.
3- Havuzcuk (Pelvis)
Böbreğin çukur kısmında yer alan sarımsı görünümlü yapıdır. İdrar burada toplanır ve toplama kanalları tarafından idrar kesesine taşınır.
Kanın Böbreklerde Süzülmesi
Atardamar ile gelen kan nefronda süzülür, bazı yararlı maddeler ve suyun geri emilimi nefronda yapılır. Süzülemeyen bazı maddeler aktif boşaltım ile böbreklerden uzaklaştırılır.
Nefronlarda süzülme işlemi glomerulus adı verilen kılcal damar yumağı ve bunu saran bowman kapsülünün oluşturduğu filtre ile süzülür. Glomerulus ile bowman kapsülünün oluşturduğu bu yapıya malpighi cisimciği adı verilir.
Kan basıncı etkisiyle glomerulusta atardamar kılcallarında bulunan ve hücre zarından geçebilen su, mineral, bikarbonat iyonu, vitaminler, glikoz, kreatin, üre gibi maddeler bowman kapsülüne geçer. Süzülme sırasında enerji harcanmaz. Bowman kapsülündeki süzülmüş sıvıya filtrat adı verilir. Alyuvar, akyuvar, trombosit, protein gibi maddeler kandan bowman kapsülüne geçmez.
Glomerulus iki atardamar arasında yer alır, bu nedenle kan basıncı yüksektir. Kanın böbreklerde süzülebilmesi için kan basıncının yüksek olması gerekir. Böbrek atardamarındaki kan basıncı genel olarak aort basıncına eşittir. Kan basıncının düşmesi böbreklerde süzülme olayının durmasına yol açabilir. Kan basıncının aşırı yükselmesi durumunda süzme birimleri zarar görebilir.
Glomerulustan çıkan atardamar, proksimal tüp henle kulpu ve distal tüp etrafında kılcal damar ağı oluşturur, daha sonra toplardamar durumuna geçer, böbrekteki küçük toplardamarlarla birleşir ve böbrek toplardamarını oluşturarak böbreği terk eder.
Süzülme ile bowman kapsülüne geçen sıvı maddenin %99’u nefron tüplerinde geri emilerek kana verilir.
Nefronun bowman kapsülünden sonraki kısmına proksimal tüp adı verilir. Proksimal tüpte glikoz ve aminoasiterin tamamı, Na iyonlarının ve suyun büyük bölümü geri emilir. Glikoz, aminoasitler ve vitaminler aktif taşıma ile su ise osmozla geri emilir.
Proksimal tüpten sonra U biçimli bir yapı olan henle kulpu gelir. Henle kulpunun inen kolunda su ile az miktarda Na ve Cl geri emilirken, çıkan kolundan Na ve Cl geri emilir.
Henle kulpundan sonraki yapıya distal tüp adı verilir. Bu bölümde aldosteron hormonu etkisi ile Na ve Cl geri emilir, K+ iyonları dışarı atılır, suyun geri emilimi devam eder.
Distal tüpler idrar toplama kanallarına bağlıdırlar. İdrar toplama kanalları kabuk ve öz bölgesine uzanır. Bu kanallarda vazopressin hormonu etkisiyle suyun geri emilimi devam eder.
Suyun geri emilmesi büyük ölçüde vazopressin hormonu tarafından kontrol edilir. Vazopressin hormonu yetersiz salgılanırsa suyun geri emilimi azalır, su kaybı artar.
Glomerulustan Bowman kapsülüne geçemeyen NH4+, K+, H+, penisilin, boya gibi maddeler aktif taşıma ile nefron kanallarına verilir. Bu olaya salgılama adı verilmektedir.
Proksimal ve distal tüpü çevreleyen kılcallardan H+ salgılanması ile kanın pH sı ayarlanır ve toplayıcı kanallardaki idrar asitleştirilir.
Süzülme, aktif taşıma ve geri emilme sonucu toplayıcı kanallarda oluşan su, üre, ürik asit, amonyak, iyonlar, kreatin, bazı vitaminleri içeren sıvı toplayıcı kanallarla böbreğin havuzcuğuna taşınır.
Havuzcukta biriken idrar, idrar kanalı ile idrar kesesine taşınır. İdrar kesesinde biriken idrar üretra ile dışarı atılır. İdrar kesesi kasılabilir yapıdadır.
Boşaltım Sistemi Çözümlü Test
SANATSAL BİLGİ
11/05/2018