DAMARLARIN YAPISI VE GÖREVLERİ
11. sınıflar ve tyt – yks biyoloji dersi. Kan damarlarının yapısı ve vücuttaki görevleri. Atardamarlar, toplardamarlar ve kılcal damarlar. Kan ile hücreler arasındaki madde alışverişi.
İnsanda damarlar üç grupta incelenir; atardamarlar, toplardamarlar ve kılcal damarlar.
1- Atardamarlar
Atardamarlar kalpten çıkan kanı doku ve organlara ulaştıran damarlardır. Kalpten akciğere kan götüren atardamarlar kirli kan taşır. Kalpten vücuda kan götüren atardamarlar ise temiz kan taşır.
Akciğer atardamarları hariç tüm atardamarlarda temiz kan bulunur.
Kanın temiz veya kirli olması içeriğindeki CO2 miktarı ile belirlenmektedir. Oksijence fakir, CO2 miktarı fazla olan kana kirli kan denilmektedir. Oksijence zengin ve CO2 miktarı çok az olan veya hiç olmayan kana temiz kan denilmektedir.
Atardamarlar dokularda kılcallara ayrılırlar, kılcal damarlar bir taraftan toplardamarlara bağlıdırlar.
Kan basıncının en yüksek olduğu damarlar atardamarlardır. Bu nedenle atardamarların yapısı toplardamarlara göre daha sağlamdır.
Atardamarlar, dıştan içe doğru üç tabaka halinde bulunur; en dış kısmında lifli bağ dokusu bulunur, orta kısmında elastik lifler içeren düz kaslar bulunur, iç kısmında ise tek sıralı yassı epitel dokudan oluşan endotel tabakası bulunur.
Endotel tabakası kaygan bir yapıda olup kanın damarlarda sürtünmeden ve hızlı hareketini sağlar.
Kanın atardamarlardaki hareketi üç faktör tarafından sağlanır; kalp atışı, damarlardaki düz kasların kasılıp gevşemesi, yer çekimi etkisi. Bunlardan en güçlü faktör kalbin kanı pompalamasıdır. Diğer etmenler yardımcı unsurlardır.
2- Toplardamarlar
Toplardamarlar, atardamarlar kadar güçlü değildir ki buna gerek yoktur. Toplardamarlarda kan basıncı yüksek değildir. Kanın akış hızı yavaştır. Toplardamarlar vücuttaki kanı kalbe getirir.
Akciğer toplardamarı temiz kan, diğer toplardamarlar kirli kan taşır.
Toplardamarlar da atardamarlar gibi üç tabakadan meydana gelmiştir, yalnız bu tabakaların yapısı atardamarlardakinden farklıdır.
En dış tabakasında bağ doku bulunur, atardamarlardan farklı olarak bu tabakada bağ doku lifleri daha azdır. Orta kısmında düz kas dokusu bulunur, atardamarlarınkinden farklı olarak bu dokuda elastik lifler bulunmaz. Ayrıca düz kas dokusu daha incedir.
İç kısmında yer alan endotel tabakası atardamarlarda olduğu gibi kaygan ve pürüzsüz bir yapıdadır. Bu yapı kanın akışını kolaylaştırır.
Atardamarlardan farklı olarak toplardamarlar daha fazla genişleyebilir.
Toplardamarlarda kanın geriye akmasını engelleyen kapakçıklar bulunur. Bu kapakçıklar kalpte oluşan emme kuvveti ve kasların kasılmasıyla damarda hareket eden kanın tekrar geriye dönmesini engeller. Böylece kan sadece bir yönde hareket edebilir.
Toplardamarlarda Kanın Hareket Etmesi
a- Kalp kulakçıklarının gevşemesi ile oluşan emme basıncı kanı kalbe doğru çeken bir kuvvet meydana getirir.
b- Toplardamarların çevresini saran iskelet kaslarının kasılması ile damarın sıkışması ve kanın kalbe doğru akmaya zorlanması. Damarlardaki kapakçıklar kanın geriye akmasını engelleyerek sadece kalbe doğru akışına izin verir.
c- Nefes alma sırasında diyafram kasının kasılması. Bu olaya solunum pompası da denilir. Diyafram kası kasılınca göğüs kafesi genişler, göğüs boşluğundaki basınç düşer. Bu olay toplardamarlardaki kanın kulakçıklara akmasını sağlar.
d- Vücudun kalbin yukarısında kalan bölümlerinde kanın akması yer çekimi etkisi ile olur.
3- Kılcal Damarlar
Atardamarlar ile toplardamarlar arasında bulunurlar. Atardamarlardan kılcal damarlara gelen kanın akış hızı azalır, kılcallara giren kan taşıdığı yararlı maddeleri doku sıvısına bırakırken, doku sıvısından da zararlı atık maddeleri alır. Kılcalların diğer uçları toplardamarlara bağlıdır. Toplardamarlardaki çekme basıncı ile kılcallardaki kan toplardamarlara akar. Toplardamarlar ile alınamayan maddeler (akyuvarlar, doku sıvısı, yağ asitleri vb) lenf sistemi tarafından toplanarak toplardamarlara aktarılır.
Kılcal damarlar, endotel adı verilen tek tabakalı yassı epitel dokudan meydana gelmiştir.
Kan İle Vücut Arasındaki Madde Alışverişi
Vücut hücreleri, doku sıvısı adı verilen bir ortam içinde bulunurlar. Hücreler ihtiyaçları olan maddeleri doku sıvısından difüzyon veya aktif taşıma ile alır. Atık maddeleri de yine difüzyon veya aktif taşıma ile doku sıvısına bırakır. Doku sıvısına gerekli maddeler kılcal kan damarları tarafından verilir. Doku sıvısındaki atık maddeler de yine kılcallar tarafından toplanır.
Doku sıvısı ile kılcal damarlar arasında madde alışverişini kan basıncı ve osmotik basınç birlikte sağlar. Kanın osmotik basıncı, kandaki protein yoğunluğundan ileri gelir.
Kılcal damarlarda, atardamar tarafında kan basıncı maksimum seviyede, toplardamar tarafında kan basıncı minimum seviyededir. Ozmotik basınç tüm kılcallar boyunca aynıdır.
Kan basıncının yüksek olduğu atardamar tarafında, kandaki maddeler doku sıvısına geçer. kandaki proteinler kılcal damarlar dışına çıkamaz, toplardamar tarafında ozmotik basınç kan basıncından büyük olur. Burada doku sıvısındaki maddeler kana geçer. Böylece kan basıncının yüksek olduğu yerlerde kandan doku sıvısına, ozmotik basıncın yüksek olduğu yerlerde doku sıvısından kana madde geçişine "Starling Hipotezi" adı verilir.
Kılcal damarlar ve doku sıvısı arasındaki bu madde alışverişi difüzyonla olur. Fakat az da olsa pinositoz ve ekzositoz yolu ile alınan maddeler vardır.
Kandan doku sıvısına geçen maddeler ve fazla doku sıvısı, lenf sistemi tarafından alınarak tekrar kana verilir.
Hücrelerarası doku sıvısı kan plazması ile aynıdır.
Kalbin Yapısı ve Çalışması
SANATSAL BİLGİ
26/03/2018