EŞEYSİZ ÜREME

Ygs ve 10. Sınıf biyoloji. Canlılarda eşeysiz üreme ve eşeysiz üreme çeşitleri. Tomurcuklanma, sporlanma, partenogenez, vejetatif, rejenerasyon ve bölünme ile üreme çeşitleri konu anlatımı.

Üreme

Bir canlının kendisine benzer yeni canlılar oluşturmasına üreme denir. Üreme ile türün neslinin devamı sağlanır. 

Bazı canlılar eşeysiz ürerken, bazı canlılar hem eşeyli hem eşeysiz olarak ürer. Bazı canlılar ise sadece eşeyli olarak üreyebilirler.

Üreme en başta eşeyli ve eşeysiz üreme olarak ikiye ayrılır. Bu bölümde eşeysiz üreme incelenecektir.

Eşeysiz Üreme

Genellikle mitoz bölünme şeklinde olur. Oluşan yavru ana hücre ile aynı kalıtsal özelliklere sahiptir. Bu tür üremede döllenme olmaz. 

Eşeysiz üreme de kendi içinde alt bölümlere ayrılır. Bunlar; bölünerek çoğalma, sporla üreme, tomurcuklanma, vejetatif üreme ve rejenerasyon yolu ile üreme.

1. Tomurcuklanma Yolu İle Üreme

Ana gövdeden oluşan tomurcuk şeklinde bir çıkıntının büyüyerek yeni bir birey meydana getirmesi olayına tomurcuklanma yolu ile üreme denir.

Tomurcuklanma yolu ile oluşan yeni bireyler, ana bireyden ayrılmazsa koloni oluştururlar. Tomurcuklanma ile oluşan yeni bireyler mitoz yolu ile oluşmuştur ve ana bireyin kalıtsal özelliklerini aynen taşırlar. Bu üreme sonucu ana birey yaşamaya ve yeni bireyler oluşturmaya devam eder. Oluşan yeni bireyler ana bireyden daha büyük veya daha küçük olabilir.

Bira mayası, hidra, sünger, mercan ve ciğer otlarında bu tür üreme görülür.

Hidranın tomurcuklanması ile oluşan canlılar, ana bireye bağlı olarak veya zemine tutunarak yaşamlarını sürdürürse bunlara polip adı verilir. Polipler koloni oluşturabilirler. Koloniden ayrılarak yaşamlarını serbest olarak devam ettiren bireylere ise deniz anası (medüz) adı verilir. medüzlerde tomurcuklanma görülmez.

2. Sporla Üreme

Sporlar, özelleşmiş üreme hücreleridir. Bu hücrelerin etrafı sağlam bir örtü ile kaplıdır ve olumsuz ortam koşullarına dayanabilme yeteneğine sahiptirler. Sporlar, döllenme olmadan yeni bireyler oluşturma yeteneğine sahiptirler. 

Tohumsuz bitkilerin üreme şeklidir. Bu şekilde üreyen canlılarda sporofit adı verilen döl, haploit kromozomlu sporları üretir. Sıtma hastalığına sebep olan plazmodyum da sporla çoğalır. 

Canlı vücudundan çevreye dağılan sporlar haploit kromozomlu bireyleri oluşturur. Sporlar mitoz geçirerek gametofitler de oluşturabilir. Gametofitler çok hücreli olup, gamet üretme yeteneğine sahiptirler.

3. Rejenerasyon Yolu ile Üreme

Bu üreme şeklinde, canlının vücudundan kopan bir parça, büyüyüp gelişerek yeni bir birey meydana getirmektedir. 

Süngerlerde, deniz yıldızında, bazı halkalı solucanlarda, yassı solucanlarda rejenerasyon yolu ile üreme görülür. Bu şekilde üreyen canlılarda vücuttan kopan parça eksik kısımlarını mitozla tamamlayarak yeni bir canlı haline gelmektedir.

Semender ve kertenkele de kopan kuyruk rejenerasyonla yenilenir. Bu şekilde kopan kuyruk yeniden uzar ve eski halini alır.

Kuş ve memelilerde ise rejenerasyon yıpranan veya yaralanan dokuların onarılmasını sağlar. 

Canlıların evrimsel gelişimi arttıkça rejenerasyon yeteneği azalmaktadır.

Vejetatif Üreme

Bitkilerde meristem adı verilen bazı dokular, sürekli bölünebilme yeteneğine sahiptir. Bu hücreler aynı zamanda vejetatif üremeyi de sağlar.

Vejetatif üreme bitkinin bir parçasının mitozla bölünüp çoğalarak yeni bir bitki meydana getirmesidir. Muz, çekirdeksiz üzüm, kavak, çilek gibi bazı bitkiler tohum oluşturma özelliklerini kaybettiklerinden vejetatif olarak ürerler.

Vejetatif ile üretim yöntemleri arasında çelikle üretim, aşılama, klonlama gibi teknikler vardır.

Çelikle üretimde, bitkinin genç bir gövdesinden alınan bir parça uygun bir yere dikilirse büyüyüp gelişerek yeni bir bitki meydana getirmektedir. Kavak ve söğüt gibi bitkiler çelikten çoğaltılır. Patates yumrularının yeni bitkiler vermesi de çelikle üremeye örnektir. Çilek, üzüm, muz gibi bitkilerin üremesi de çelik yolu ile olmaktadır.

Aşılama ise bir bitkiden alınan küçük bir parçanın, yakın türdeki başka bir bitkiye nakledilmesiyle gerçekleşir. Aşılanan parça büyüyüp gelişerek alındığı bitkinin tüm özelliklerini gövdesine yerleştirildiği yeni bitki üzerinde gösterir.

Doku kültürleri ile bitkiler klonlanarak aynı genetik yapıya sahip çok sayıda bitki elde edilir.

Partenogenez

Bazı hayvanların meydana getirdiği yumurtalardan döllenme olmadan yeni bireylerin oluşmasına partenogenez adı verilir.

Bazı kertenkele türlerinde, bal arılarında erkek bireylerin oluşmasında, su pirelerinde görülür. En fazla sosyal hayat süren, koloni şeklinde yaşayan böceklerde görülür.

Bal arılarında yumurtalar döllenmezse haploit kromozoma sahip erkek arılar meydana gelir. Yumurtanın döllenip döllenmesi kraliçe arının isteğine bağlıdır. 

Döllenmiş yumurtalar ise diploit kromozomlu dişi arıları meydana getirir. Yumurtadan çıkan dişi arılar, arı sütü ile beslenirse kraliçe arı olurlar.

Bölünme Yoluyla Üreme

Tek hücreli bir canlının bölünerek, kalıtsal özellikleri kendisininkiyle aynı iki yavru birey meydana getirmesidir.

Prokaryot canlılarda ve bazı protista üyelerinde görülür. Amip, öglena ve paramesyum bunlara örnek verilebilir.

SANATSAL BİLGİ

30/11/2016