DIŞ KUVVETLER VE YER ŞEKİLLERİ
9. Sınıflar ve ygs coğrafya konusunu. Yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetlerden akarsular konusu. Akarsuların aşındırma ile oluşturduğu yer şekilleri konu anlatımı.
Yeryüzündeki şekiller iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle oluşmuştur. İç kuvvetler yapıcı rol oynarken, dış kuvvetler aşındırıcı, yıkıcı etki yapar. Dış kuvvetler yüksek yerleri aşındırarak, çukur yerleri doldurarak yeryüzünü düzleştirmeye çalışır.
Dış kuvvetler; akarsular, rüzgarlar ve buzullardır.
Akarsular
Belirli bir yatak boyunca eğime göre akan sulara akarsu adı verilir. Akarsuların içinde aktığı çukur alana akarsu yatağı adı verilir. Akarsuların doğduğu yer kaynak, denize döküldüğü yer ağız olarak adlandırılır.
Bir akarsuyun herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen suyun metreküp cinsinden ifadesine debi (akım) adı verilir. Akarsu debisinin aylara dağılımına ise akarsu rejimi adı verilir.
Yüksek kesimlerden akan ve gür kaynaklarla beslenen, fazla yağış alan bölgelerden geçen akarsuların debisi yüksektir. Bir akarsuyun debisi yıl içinde fazla değişmiyorsa bu akarsuyun rejimi düzenlidir denir.
Bir akarsuyun kendisine bağlı küçüklü büyüklü diğer akarsular ve bu akarsuların beslendikleri bölgelerin tamamına o akarsuyun havzası adı verilir.
Bir akarsu genellikle bir ana kaynağa ve sahiptir ve bu kaynak o akarsuyun doğduğu kaynak olarak adlandırılır. Akarsu yatağı boyunca akarken bu akarsu yatağına küçüklü büyüklü birçok akarsu dökülür. Ana akarsuyun kendisine bağlı diğer akarsular ve bu akarsuların beslendikleri alanların toplamı o akarsuyun beslenme havzasını oluşturur.
Sularını denize dökebilen havzalara açık havza, sularını denize dökemeyen havzalara kapalı havza adı verilir.
Havzaları birbirinden ayıran çizgiye su bölümü çizgisi denir.
Bir akarsuyun rejimini belirleyen unsurlar o yöredeki iklim koşulları ve beslendiği kaynaklardır.
Akarsular yeryüzünü iki biçimde değiştirmeye çalışır. Bu değiştirme yüksek kesimleri aşındırma ve çukur yerleri doldurma şeklindedir.
Akarsular denize döküldükleri yerden itibaren yataklarını geriye doğru aşındırarak deniz seviyesine indirmeye çalışır. Buna geriye doğru aşındırma adı verilir.
Geriye doğru aşındırma deniz seviyesine yaklaştıkça azalır ve akarsu yatağı deniz seviyesine ulaşınca geriye doğru aşındırma durur. Bu kez de yana doğru aşındırma etkili olmaya başlar.
Akarsuların yatakları deniz seviyesine ulaşınca aşındırma durur. Bu seviyeye taban seviyesi (kalde) adı verilir.
Yatağını taban seviyesine kadar aşındırmış bir akarsuyun kaynak ile ağız kısmı arasındaki profile denge profili adı verilir. Denge profiline ulaşmış bir akarsuyun;
Derine aşındırma faaliyeti sona ermiştir.
Tarım ve ulaşım faaliyetlerine uygun hale gelmiştir.
Enerji üretimi için elverişsizdir.
Yatak eğimi ve akış hızı minimumdur.
Bu bölümde akarsuların aşındırma ile oluşturduğu yer şekilleri incelenecektir.
1. Vadi
Akarsuların yataklarını derine doğru aşındırmasıyla vadiler oluşur. Akarsular yataklarını aşındırdıkça daha derinden akmaya başlar. Böylece uzun yıllar içinde yataklarını metrelerce aşındırırlar ve yüzeyden çok derinlerde akarlar. Akarsuların içinde aktığı bu derin çukurlara vadi adı verilir.
a. Çentik Vadi
Vadiler çeşitli şekillerde olabilir Bir akarsu vadisi başlangıçta V şeklindedir. Bu tür vadiler çentik vadi olarak adlandırılır. Dar dik ve tabansız vadilerdir.
b. Geniş Tabanlı Vadi
Derine aşındırma azalınca yana doğru aşındırma başlar ve akarsu yatağının tabanında düzlükler oluşur. Vadi tabanı genişler ve akarsu alüvyonları birikir. Bu tür vadilere tabanlı vadi adı verilir.
c. Boğaz Vadi
İki düzlük arasındaki ser yapının akarsu tarafından aşındırılarak ortadan kaldırılmasıyla oluşan vadilerdir. Boğaz vadiler yüksek dağ sıralarını enine yarıp geçerler. Bu nedenle yatakları ulaşımda da kullanılır. Dağların geçit vermediği yerlerde akarsu yatağını izleyerek ulaşım amaçlı yollar yapılır.
d. Asimetrik Vadi
Akarsuların yataklarının dirençli kısmını az, dirençsiz kısmını çok aşındırmasıyla oluşan düzensiz yapılı vadilerdir.
e. Kanyon Vadi
Derin ve dik yamaçlı vadilerdir. Farklı dirençteki kayaların farklı biçimdeki aşınımı sonucu oluşan taraçalı vadilerdir.
f. Taraça (Seki) Vadiler
Akarsular önceden aşındırıp genişleterek alüvyonlarla doldurdukları yataklarını tektonik hareketler sonucu meydana gelen yükselme nedeniyle tekrar aşındırmaya başlarsa akarsuyun eski yatağı taraça biçiminde yukarıda kalırken akarsu tabanı derine doğru aşındırarak kendisine yeni bir yatak yapar. Bu şekilde oluşan basamaklı vadilere Taraça Vadi adı verilir.
2. Peribacaları
Volkanik tüflerin bulunduğu yarı kurak iklim bölgelerinde görülen şekillerdir. Üstte sert, altta tüf gibi yumuşak ve geçirimsiz tabakaların bulunduğu bölgelerde sel sularının aşındırmasıyla ortaya çıkarlar. Tüf yamaçları arasında yer alan dirençli tabakalar, altlarında yer alan kısmı sel sularına karşı korur. Böylece üst kısımda aşınmayan kule biçiminde yapı ve alt kısmında kısmen aşınmış sütun şeklinde yapılar oluşur. Bu yapıya peribacası adı verilir.
3. Menderes
Akarsuların eğiminin azaldığı yerlerde bir sağa bir sola kıvrım yapmaları sonucu oluşan şekillerdir. Bu akarsu yatağı şekli ege bölgesinde yaygın olarak görülür.
4. Kırgıbayır
Bitki örtüsünden yoksun çıplak arazilerdeki geçirimsiz tabakaların sel suları ile aşındırılması sonucu ortaya çıkar. Dağ yamacı parçalı, yarıntılı bir biçim kazanır. Bu yarıntılar birbirlerinden keskin sırtlarla ayrılır.
5. Dev Kazanı
Akarsuların yükseklerden çağlayan yaparak düştükleri yerlerde oluşan geniş ve derin çukurluklardır.
6. Peneplen (Yontukdüz)
Akarsu ve diğer dış kuvvetlerin aşındırması sonucu oluşan deniz seviyesine yakın düzlüklerdir. Peneplen aşındırmanın son halidir.
7. Plato
Akarsular geniş ve yüksek düzlüklerden akarken bu düzlüklerde derin vadiler oluşturursa bu düzlükler plato adını alır.
Akarsuların Biriktirme Yoluyla Oluşturdukları Yerşekilleri
SANATSAL BİLGİ
26/01/2017