DÜNYANIN OLUŞUMU VE YAPISI
9. Sınıflar ve ygs coğrafya konusu. Evren, galaksi ve yıldızların oluşum kuramları. Yerkabuğunun yapısı, manto, çekirdek ve tektonik hareketler konu anlatımı.
Galaksi ve Yerkürenin Oluşumu
Evrenin oluşumu ile ilgili günümüzde kabul gören teori Big Bang teorisidir. Bu teoriye göre evren günümüzden 13.7 milyar yıl kadar önce meydana gelen büyük bir patlama sonucu oluştu. Patlama sonucu oluşan evren zamanla genişledi ve oluşan galaksiler zamanla birbirlerinden uzaklaştılar. Bu uzaklaşma ve genişleme günümüzde de devam etmektedir.
Güneş sisteminin, evrenin oluşumundan 10 milyar yıl sonra meydana geldiği kabul edilmektedir. Güneş sisteminin başlangıçta bir alev topu halinde bir gaz bulutu (nebula) şeklinde olduğu düşünülmektedir. Bu bulut zamanla çökmeye başlamış ve merkezde güneş oluşmuştur. Ana kütleden kopan diğer parçalar belli bir noktada merkezkaç kuvvetinin dengelenmesi ile bulundukları yörüngede güneş etrafında dönmeye başlamışlardır.
Bu parçaların bazıları gezegenleri, bazıları uyduları ve bazıları da göktaşlarını oluşturmuştur.
Yerkürenin oluşumuna ilişkin kabul edilen teoriye göre; Dünya ilk oluştuğunda sıvı maddelerden meydana gelmiş bir alev topu halindeydi. Zamanla soğumuş ve dış kısmında kabuk meydana gelmiştir.
Bugünde dünyanın iç kısmında dinamik değişimler yaşanmaktadır. Bunların bazıları çok yavaş gerçekleştiğinden ancak bilimsel olarak tespit edilebilir. Öte yanda yanardağ püskürmeleri, depremler gibi iç kaynaklı dinamik olaylar yeryüzünün yapısını kısa bir sürede değiştirmektedir.
Yerkürenin Yapısı
Dünyanın merkezinde yer alan çekirdek yeryüzünden itibaren 6378 km derinliktedir. Yer yapısına ilişkin olarak yerin merkezine doğru açılan en derin kuyu Rusların açmış olduğu kuyudur. Ancak bu 10 km derinliğe inebilmektedir ve bu sondaj kuyusundan elde edilen veriler sınırlıdır.
Yerkürenin iç yapısı ile ilgili bilgiler deprem dalgaları, volkanizma sırasında püsküren maddeler ve maden aramaları sırasında yapılan kazılar incelenerek elde edilmektedir.
Elde edilen bilgilerden dünyanın farklı sıcaklık, yoğunluk ve bileşiklerden oluşan çeşitli tabakalardan meydana geldiği anlaşılmıştır.
Yerkürenin Katmanları
Yerküre dıştan içe doğru yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere üç ana katmandan meydana gelir. Yerküre merkezine inildikçe sıcaklık, yoğunluk ve basınç artmaktadır.
1. Yerkabuğu (Taşküre)
Litosfer adı da verilen yerkabuğu, yerkürenin en dış tabakasını oluşturur. Soğuk, katı ve kırılgan kayaçlardan meydana gelmiştir.
Yerkabuğunun kalınlığı dünyanın her yerinde farklılık gösterir. Karalarda ortalama kalınlığı 30 – 40 km arasında, okyanus diplerinde 8 – 10 km kadardır.
Yerkabuğu iki kısma ayrılır. Üstteki kabuk sial olarak adlandırılır. Yoğunluğu düşüktür, yapısında silisyum ve alüminyum maddelerinin yoğunluğu fazladır. Yoğunluğu 2,7 g/cm^3 kadardır. Bu kısım kıtasal kabuk olarak da adlandırılır.
Yer kabuğunun alttaki kısmının yoğunluğu biraz daha fazladır. Bu kısmın yoğunluğu 3 g/cm^3 kadardır. Yapısında silisyum ve magnezyum elementleri yoğun olarak bulunur. Bu katman sima olarak adlandırılır. Aynı zamanda okyanusal kabuk denilmektedir.
Yeryüzünde sial (kıtasal) tabakanın kalın olduğu yerde kıtalar, ince olduğu yerde okyanuslar bulunur.
Manto
Yerkabuğunun altında yer alan kısımdır. Dünyanın yaklaşık 2/3 ünü oluşturur. Mantonun derinliği 40 – 70 km lerden başlar, 2900 km ye kadar iner. Mantonun alt kısımlarında sıcaklık 5000 °C ye kadar çıkmaktadır, üst kısımlarında ise 2000 °C civarındadır. Hamurumsu bir kıvamda olan manto akışkandır. Kıtalar manto üzerinde yüzer halde bulunur. Yeryüzünde dağların oluşması, depremler ve volkanizma gibi olayların kaynağı mantodur.
Çekirdek
Çekirdek, yerkürenin en iç kısmında bulunur. Bu kısım mantonun bitiminden itibaren başlar ve 6378 km ye kadar iner. Yapısında demir ve nikel elementleri yoğun olduğundan yoğunluğu fazladır. Nife olarak da adlandırılır. Çekirdek iki bölüme ayrılır. Dıştaki bölüm sıvı halde, içteki bölüm ise basıncın etkisiyle katı haldedir.
Tektonik Hareketler
Dünya tek parça halinde olmayıp birbirlerine geçmiş parçalardan meydana gelmiştir. Bu parçalara levha adı verilmektedir. Yerkabuğu altısı büyük, altısı küçük 12 levhadan meydana gelmiştir. Bu levhalar yap – boz gibi birbirine geçebilen parçalardır.
Taş kürenin alt kısmında yer alan manto katmanında sıcaklık 5000 °C leri bulmaktadır. Manto katmanında derinlere inildikçe sıcaklık artmakta ve erimiş madde miktarı da artmaktadır. Dipteki haifif maddeler yukarı doğru çıkmakta, üst kısımlarda soğuyarak aşağı doğru inmektedir. Mantodaki bu hareketlere konvansiyonel akımlar denilmektedir.
Konvansiyonel akımlar yer kabuğunu da hareket ettirmektedir. Levhalar birbirlerine yaklaşmakta veya uzaklaşmakta ve yer değiştirmektedirler. Öte yandan yoğunlukları farklı iki levha karşılaştığında yoğunluğu fazla olan levha, yoğunluğu daha az olan levhanın altına girmektedir.
Yerkabuğunun hareketleri sonucu oluşan kıvrılma, yükselme ve kırılma gibi hareketlerin tamamına tektonik hareketler adı verilmektedir.
Levha tektoniği teorisine göre yeryüzü başlangıçta pangea adı verilen bir bütün olarak tek parça halindeydi. Zamanla bu tek parça çeşitli kuvvetlerin etkisiyle ayrılmış ve iki oluşmuştur. Zamanla bu hareketler devam etmiş ve dünya bugünkü halini almıştır.
Jeolojik Zamanlar
SANATSAL BİLGİ
02/02/2017