İÇ KUVVETLER VE YERŞEKİLLERİ
9. Sınıflar ve ygs coğrafya konusu. İç kuvvetler ve oluşturdukları yer şekilleri. Epirojenez, orojenez, volkanizma konu anlatımı.
Yer kabuğunda meydana gelen şekiller iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle oluşmaktadır. İç kuvvetler enerjisini yerin merkezinden alır. Daha çok mantodaki konvansiyonel akımlar tarafından oluşturulmaktadır. İç kuvvetlerin etkisiyle dağlar ve kıtalar oluşur.
Enerjisini güneşten alan kuvvetlere dış kuvvetler denir. Bunlar akarsular, rüzgarlar, nem gibi faktörlerdir. İç kuvvetlerin oluşturduğu yer şekillerini bozmaya çalışırlar. Akarsular yer yüzeyinin yüksek kesimlerini aşındırırken, çukur alanlarını doldurur. Nem ve sıcaklık farkları kayaları mekanik ve kimyasal değişime uğratarak parçalar. Rüzgarlar yüksek kesimleri sürekli aşındırır.
Bu bölümde iç kuvvetler ve oluşturdukları yer şekilleri incelenecektir.
İç Kuvvetlerin Oluşturduğu Yer Şekilleri
Başlıca iç kuvvetler şunlardır.
Epirojenez (kıta oluşumu), Orojenez (dağ oluşumu), Volkanizma, Depremler.
Epirojenez (Kıta Oluşumu)
Yer kabuğunun geniş alanlarda yükselmesi veya alçalması sonucunda kıtalar oluşur. Yer kabuğu manto üzerinde yüzer haldedir. Bazen mantoya bir miktar batmakta, bazende yükselmektedir. Ancak bu batma ve yükselmeler normalde bir denge halinde devam eder. Bu dengeye izostasi (eş denge ) adı verilir.
Ancak bazı olaylar sonucu bu dengenin bozulmasıyal yer kabuğunun geniş bir bölümünde yükselme, geniş bir bölümünde ise alçalma meydana gelebilir bu olaylara epirojenik hareketler denir. Epirojenik hareketler sonucu sonucu kıtalar oluşur.
Karaların üzerindeki yükün artması yükselmeye, azalması ise alçalmaya neden olur. Karalar üzerindeki ağırlığı artıran faktörler volkanizma, buzullar ve geniş çukurlarda meydana gelen birikmelerdir.
Karaların hafifleyerek yükselmesine neden olan olaylar ise buzulların erimesi ve dış kuvvetlerin aşındırmasıdır.
Karaların alçalması sonucu deniz seviyesinin yükselmesine transgrasyon adı verilir.
Karaların yükselmesi sonucu deniz seviyesinin alçalmasına regresyon adı verilir.
Epirojenik hareketler günümüzde de devam etmektedir. 4. Zamanda meydana gelen buzul devri kutuplara yakın bölgelerin ağırlaşıp alçalmasına neden olmuştur. Günümüzde buzulların erimesi nedeniyle bu bölgelerde yükselme meydana gelmektedir.
İskandinav yarımadasında bulunan Norveç, İsveç, Finlandiya yavaş yavaş yükselmekte, Hollanda ve çevresi çökmektedir.
Türkiye’de Anadolu yarımadası Alp orojenezi ile kıvrılıp yükselmiştir. III. Zaman sonuna kadar aşınarak hafiflemiş, III. Zaman sonu ve IV. Zaman başında yükselmeye başlamıştır.
Orojenez (Dağ Oluşumu)
Dış kuvvetlerden, Rüzgarlar, akarsular ve buzulların taşıdıkları materyalleri okyanus ve deniz diplerinde biriktirmeleri sonucu okyanus diplerinde kalın bir tortul tabakası oluşur. Bu tortul tabakalar jeosenklinal adı verilir. Her deniz ve okyanus tabanı bir jeosenklinal alandır.
Oluşan bu tortul tabakası yan basınçlara uğrarsa kıvrılarak yükselir ve kıvrım dağlarını oluşturur. Tortul tabakası esnek yapıda ise kıvrılır, sert yapıda ise kırılmaya uğrayarak yükselir. Kıvrılan tabakalarda tepe noktasına antiklinal, çukur noktasına senklinal adı verilmektedir.
Prekambriyen’de meydana gelen hüron kıvrımları yeryüzünün ilk kıvrımları olma özelliğini taşımaktadır. Kaledonien ve Hersinyen kıvrımları paleozoik devrinde meydana gelmiştir. Norveç ve İskoçyada kaledonien kıvrımlarına ait örnekler bulunur. Paleozoik devrinin sonuna doğru oluşan Hersinyen dağlarına Rusya’da bulunan Ural Dağları örnek olarak verilebilir.
En genç kıvrım dağları Senozoik devrinde oluşmuş olan Alp – Himalaya kıvrım dağlarıdır. Bu dağların yükselmesi halen devam etmektedir.
Volkanizma
Yerkabuğunun altında bulunan magmanın yeryüzüne çıkması olayına volkanizma adı verilir.
Volkanizma, derinlik volkanizması ve yüzey volkanizması olarak ikiye ayrılır.
a) Derinlik Volkanizması
Magmanın yüzeye çıkmadan yerkabuğunun üst kısımlarına sokularak katılaşmasıyla meydana gelir. Yer altında çeşitli şekiller oluşturur. Dış kuvvetler yer kabuğunu aşındırırsa bu şekiller yer yüzüne çıkabilir.
Batolit, dayk, sill ve lakolitler bu şekilde oluşan yapılara örnektirler.
b) Yüzey Volkanizması
Magmanın yer kabuğundaki çatlaklardan geçerek yer yüzüne püskürmesiyle oluşan volkanik olaylardır.
Volkanik olay sonucunda yer yüzeyine katı,sıvı ve gaz maddeler çıkar. Sıvı kısım lav adını alır. Katı maddelere ise volkan tüfü adı verilmektedir. Çıkan gazların büyük bölümü ise su buharıdır.
Volkan püskürmesi sonucu yüzeye çıkan lavlar hamurumsu bir yapıda ve ateş halindedir. Bu lavlar volkan ağzının çevresine yayılarak birikir ve yanardağları ve volkan konilerini oluşturur. Volkan konileri ve yanardağların tepe noktasında bulunan çukurluğa krater (volkan ağzı), magmanın derinliklerden gelerek yer yüzeyine ulaştığı noktadan yanardağ tepesindeki kratere kadar olan kısmına ise volkan bacası adı verilir.
Bazı yanardağlar yeni bir patlama yaşadığında tepe noktaları parçalanarak geniş bir çukurluk meydana gelir. Bu geniş çukurluğa kaldera adı verilir. Nemrut yanardağı’nın kraterinde yer alan Nemrut Gölü bu şekilde oluşmuştur.
Dünya üzerinde 500’den fazla etkin volkan bulunmaktadır. Bunların 350 kadarı Pasifik Okyanusu (Büyük Okyanus) çevresinde yer alır. Bu nedenle bu bölgeye Pasifik Ateş Çemberi adı verilmektedir.
Günümüzde en bilinen etkin volkanlar Japonya’daki Fuji Yanardağı, İtalya’daki Etna Yanardağı ve İzlanda’daki Surtsey Yanardağı’dır.
Türkiyede Yer Alan Volkanik Dağlar
Türkiyede yer alan volkanik dağların hepsi sönmüş volkanlardır.
Doğu Anadolu Bölgesinde Yer Alan Volkanik Dağlar: Ağrı, Süphan, Tendürek veNemrut Dağları
İç Anadolu Bölgesindeki Volkanik Dağlar: Erciyes Dağı, Melendiz Dağı, Karadağ, Karacadağ, Hasan Dağı.
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Yer Alan Volkanik Dağlar: Karacadağ.
Ege Bölgesinde Yer Alan Volkanik Dağlar: Kula Tepeleri.
Not: Depremler konusu bu sayfaya sığmadığından ayrı bir sayfada anlatılmıştır. Depremlerle ilgili bilginin yer aldığı sayfanın linki aşağıdadır.
Depremler ve Deprem Çeşitleri
SANATSAL BİLGİ
16/01/2017